Қазақ хандығының 550 жылдығына арналған тарихи кеш

Тақырып:  Ұлы даланың ұлылары 

                                                 “Өз тарихин сыйламаған халық өзін де сыйламайды”

                                                                                             Н.Назарбаев

“Қазақ хандығының құрылуы Қазақстан тарихы үшін белесті кезең. Бұл оқиғаның саяси һәм қоғамдық мән-маңызы Қазақ хандығының Орталық Азиядағы тұнғыш ұлттық мемлекет болғандығында жатыр”

                                                                                 Н.Назарбаев,ҚР Президенти

Мақсады; Қазақ хандығының құрылуының тарихи маңыздылығына шолу жасау:

Қазақ елінің қазіргі кездеге тарихы аренада алатын орнын ашып көрсету.

Қазақ елінің болашақдағы даму басымдылықтарын айқындау

Дамытушылық мақсаты; Қазақ хандығының 550 жылдығына орай қалың жұртшылықтың хандықтың тарихына, оның ішінде хандықтың құрылуына, алғашқы хандар- Керей мен Жәнібек хандардың тарихы болмысына деген қызығушылықтарын арттыру.

Тәрбиелік мақсаты; Өздігінен іс-әрекетті қалыптастыра отырып, туған жерге деген сүйіспеншілігін арттыру, тарихы тұлғаларды үлгі ете отырып отансүйгіштікке, туған жерін құрметтей білуге тәрбиелеу.

Көрнекілігі:  Керей, Жінібек , Абылай, Тәуке хандардың, үш бидің, Н.Назарбаевтің портреттері , қанатты сөздер слайд.

Өткізілу Формасы; 9-10-11 сынып оқушылары мен көрініс. Тарихи оқиғаларды сахна көрініс арқылы оқушыларға жеткізу.

Мұғалім:  Биыл- өздерін “Көк Түріктің ұрпағымыз” деп санайтын, қағандары;”Күндіз отырмадым түнде ұйықтамадым, қара терімді шұбырттым , қызыл қанымды жүгірттім Түрк халқы үшін”  деп тасқа қашп кеткен.Бұмын қаған мен Күлтегіннің жалғасы Қазақ хандығының 550 жыл толды! Оған Елбасымыз Н.Назарбаев үлкен мән беріп отыр.

Халқымыз үшін еңбегі ерен есімі қісиетті екі тұлға бар.

Олар – қазақ хандығының іргесін қалаған, мызғымас мемлекет құрған, халқымыздың біртуар ұлт болып бірігуіне мұрындық болған – Керей хан мен Жінібек хан. Екеуі де – елі үшін басын бәйгеге тігіп, ұлтының ұлылығын асыруда аянбаған парасат иелері, халық сүйген перзенттері

1.Ашылу салтанаты.

1: Жүргізуші:  Армысыздар, бүгінгі кеш қонақтары және өрлі де, асқақ рухты тәуелсіз елдің асқақ ұландары! Қазақ хандығының 550 жылдығына арналған тарихи салтанатты кешімізге қош келдіңіздер!

2.Жүр: Сәлеметсіздер ме? Құрметті кешіміз қонақтары, мұғалімдер мен оқушылар. Бүгінгі 9-10-11 сынып оқушылыры дайындаған тарихи сахна көрінісімізді  тамашалаңыздар.

I- Жүр: Тарихи бар дастанымдай ерліктің,                                                                                                                                                                                               

             Дәстүрі үлгісіндей елдіктің                                                               

            Қазақстан – алтын бесік отаным,                                          

           Ұлы ордасы татулық пен теңдіктің.                                            

II- Жүр: Ата- Бабам, жаны күйіп қорғаған,

            Тәңір қолдап, бақ- береке орнаған

           Қазақстан тәуелсіз ел сен бүгін,

          Ақ тілегі болашаққа арнаған.

2. Қазақстан Республикаының Мемлекеттік Гимн орындау

   

3. I- Жүр: Рәміздер – Тәуелсіздік мәртебесі,

                     Орныққан азаттықтың ұлы іргесі

                    Тәуелсіздік арайлап атқан таңға

                   Тірек болар Гимн мен Елтаңба.

II- Жүр: Мен қазақпың мың өліп, мың тірілген

                 Жөргегімде таныстым мұң тіліммен,

                Жылағанда жүрегім күн тұтылып

               Қуанғанда күлкімнен түн түрілген.

I-II. Жүр: Бұл - Барша елге ортақ ,Жалпы халықтық мереке. Қазақ хандығының 550 жылдығы – Тәуелсіздік пен Теңдіктің, Ынтымақ пен Елдіктің көрінісі.
    Бүгінгі тарихи кешімізді ашып беру үшін директордың  тәрбие ісі жөніндегі орынбасары Божбанбаева Гұлжан апайға сөз кезегін береміз.
       

4. I- Жүр: 2015 жыл – ұлттық тарихимызды ұлықтау, және бүгінгі биектерімізді бағалау тұрғысынан мерейлі белестер жылы. Қазақ хандығының 550 жылдығын, Қазақстан халқы Ассамблеясы мен Конститутциямыздың 20 жылдығын,ұлы жеңістің, 70 жылдығын атап өтеміз. Осынау тарихи белестер жаңа Қазақстандық патриотизмді ұрпақ жадына сіңіру айрықша ролге ие. Біз 2015 жылды Қазақстан халқы Ассамблеясы жылы деп жарияладық. Елдің тұтастығы мен бірлігі, татулық мен тыныштығы ең басты назырда- деп Елбасымыз атап көрсетті.

II- Жүр: Еліміздің Президенті Астана активи мен кездесу кезінде  2015 жылы елімізде Қазақ хандығының 550 жылдығы тойланатындығы туралы былай деді:”Керей мен Жінібек 1465 жылы алғашқы хандықты құрды, қазақ мемлекеттігінің тарихы сол кезден бастау алды. Бәлкім, ол бүгінгі шекарасындағы, бүкіл әлемге осынша танымал әрі беделді, осы ұғымның қазіргі мағынасындағыдай мемлекет болмаған да шығар. Бірақ ,былай деп сол кезеңдегі басқада барлық мемлекеттер туралы да айтуға болады. Ең маңыздысы , сол кезде оған негіз қаланды. Біз – бабаларымыздың ұлы істерін жалғастырушыларымыз.”

I- Жүр: Ал ендіше  қазақ жерінде хандық биліктің орнау тарихымен танысамыз.

II- Жүр: Қазақ жерінде хандықтың пайда болуы Шыңғыс ханнің ұрпақтарының билеуімен тығыз байланысты. Біз енді Шығыс Дешті қыпшақ даласында Өзбек ұлысы атанған хандықтан қазақ хандығы ажырап шығу тарихы мен танысамыз.                                       (Сахнада)

I- Жүр: Керей мен Жәнібекке ақсақалдар мен рубасылары шағым айтып келіп жатты. Бәрінін  де айтатыны Шибанды  Әбілқайырдың қол астында бұдан әрі өмір сүрудің қиындап бар жатқаны, сондай- ақ ханның бұл екеуіне тісін қайрап отырғаны.

Ақсақалдар:- Қанша сұлтанның жазықсыз жанын қиды, тіпті өз қандастарын- Шибандықты да аямады. Ал сендерді баяғыдан- ақ күлге айландырғысы келіп жүр.

          

II- Жүр:  Күн өткен сайын келушілердің саны көбейді. Керейде қол қусырып қарап отырмады, қамдану қажет екенін түсінді.

 

Жәнібек- біздің руымызда қанымыз да бір. Тағдырымыз ортақ. Міне қолым. Бір өзіңе әр қашан қызмет етуге дайынмын. Еш уақытта саған қарсы қылышымды қынаудан суырып, көтермейін. Кез келген жағдайда көмекке әзірмін және әр қашан арқа сүйеуіңе болады.  

I- Жүр: Көп ұзамай Әбілқайыр сұлтандарды аңға шақырып,

сол жерде бәрінің көзін жойғысы келгені жөніндегі хабар Керей мен Жәнібекке де жетеді.

Керей- Тезірек қамдану  керек. Бала-шағамыздың ағайындарымыз бен іні қарындастарымыздың өміріне қауіп төніп тұр. Бізді ол саятқа алып шығар болса, қойша буыздайды.  

Жәнібек- сенің ойың қандай? Мүмкін сенімді адамдарымызды, шайқасқа

шығармыз.

Керей – Мерт болған сұлтандар әскер жинап шайқасып көрген жоқ па?
Одан не шықты? Бізге қарағанда олардың күші де басым емеспе еді. Әрі қол жинауға уақыттары жеткілікті болды. Ал бізге уақыт тығыз. Әбілқайыр да мұндай мүмкіндікті бере қоймас. Тіпті біз сол адамдарды жинаған күнні өзінде хан жасақтарымен күш теңестіре алмаймыз.          

Жәнібек  - Олай болса өлсекте ер өлімімен өлерміз

Керей- Былай етуге  болмайды. Біз өзіміздің ғана емес, бүкіл жақындарымыздың басын өлімге тігеміз.

Жәнібек- Онда не істеу керек?

Керей- Дала халқында ежелден келе жатқан бір  салт бар. Билеушісіне риза болмаған халық  шетіне  не басқа мемлекетке, әйтеуір ханның қолы жетпеген жаққа көшіп кетеді екен. Сол жерде тыңайп күш жинаған соң мүмкіндік туса, елге қайта оралып, ұнамсыз әміршілерін тақтан тайдырған. 

Жәнібек - Айтып тұрғаның көңілге қонады. Кәзіргі жағдайда біз үшін бұл жалғыз жол, бірақ бабадан мұра болып жеткен атамекенімізге қайта оралуымыз керек.

Керей - Иншалла

       

II- Жүр: Тәуекелге бел байлаған Керей мен Жәнібек бірден іске кіріседі. Олар Өзбек мемлекетінің барлық аймағындағы өздерін қолдамақшы болған рубасыларына хабарлайды. Олар қолма-қол ілесе алатын руларды ертуді жөн көрді. Қалғандары кейін келіп қосылатын болып келісті. Тап қазір қай жақты бетке ұстап, көшерін шешу қажет.

Керей-Әбілқайырдың  дұшпаны көп.Қайда  барсақ та,бізді құшақ жая қарсы алар. Дегенмен ең дұрысы – Моғолстан, Моғолстан әміршісі қазіргі жағдайы қиын. Оның бізсізде шаруасы толып жатыр. Сондықтан біз онымен еш қиындықсыз келісімге келе алармыз.

• Жүр: Керей мен Жәнібек көштің бетін Моғолстанға  бұрды.

Моғолстан- жетісудың көрікті шұрайлы жерінен Ертіске дейін,

халқы көп Ташкенттен Қашғарға дейін созылып жатқан байтақ ел.

Монғол әміршісі Есен-Бұғаның да дұшпаны көп болды. Басты жауы

өзінің ағасы Жүніс      
            

 II- Жүр: Бірнеше күн жүрген елшілер Есен Бұғаның ордасына жақындады.Алдарынан бір топ атты жасақ шықты. Олар елшілерді жан-жақтан қоршап алыпты.

Жасақ:- Кімсіңдер?- Қайда жол тарттыңдар

Ақсақал:- Біз Керей сұлтанның елшілеріміз сендердің әміршілерің, Есен-Бұғаға хат әкелдік. Біздің арамызда Барақ ханның баласы Жәнібек сұлтан бар.

(аттан түскен сарбаздар тізе бүкіп)

-Алдияр      

I- Жүр: Қарсы алушылар Жәнібек пен ақсақалдарды аттан түсіріп, құрметті қонақтарға арналған ақ атауға жайғастырды. Моғол Әміршісінің мырзалары мен әңгімелесіп отырып Жәнібек мырзаларға ел шетінде Моғолстанға қоныстанғысы келетін бірнеше рулы өзбектердің тұрғанын жеткізді. Мырзалардың біреуі үйден шығып Есен- Бұға келеді.

    

Мырза: -Тақсыр, өте маңызды жаңалықтар бар.
Есен- Бұға:- Айт

       

II- Жүр: уәзір оған Өзбек ұлысындағы бар жайды, сұлтандардың елінен қоныс аударуының себебін түгел баяндап береді.

Есен- Бұға:- Бұл маңызды хабар екен. Әбілқайырдың жаулары күннен күнге көбейіп, Өзбек хандығында жошылықтар бір-бірімен тістесіп жатыр де. Олай болса әзірге ол жақтан бізге келетін қауіп бола қоймас. Ел жұрты Әбілқайырдан безіп жатса, онда билігінің әлсірегені. Дегенмен Жәнібек пен Керей бастаған көштің біздің шекеремызға келуі жақсы емес. Қазір біз олардың елемезге кіруіне тосқауыл қоя алмаймыз. Барлық күшіміз Жүніске қарсы жұмсалуыда.

Мырза уәзір:- Олай болса олар бір-бірімен соғыссын.

Есен- Бұға:- Жақсы ойлап таптың. Бұл мәселені бүгін шешу керек.

II- Жүр: Хан тез арада кеңес құрды. Түні бойы ақылдасып, мырзалар таң ата тарады.

Ертесіне Жәнібек отырған үйге Есен- Бұғаның нөкері кіріп, басын иді де.

Мырза уәзір:- Бүгін біздің әміршіміз сізді қабылдайды.

II- Жүр: Керейдің елшілері моғол әміршісінің ордасына қарай жақындады. Үй ішіне кіріп,төрде отырған Есен- Бұғаға сәлем берді. (Есен- Бұға орнынан тұрды да, кіргендермен амандасып, Жәнібекке жақын келіп,құшақтап қасына отырғызды.) Жәнібек Керейдің хатын берді. Есен- Бұға хатты әбден қарап шығып,хат шысына ұстатты хатшы хатты дауыстап оқып шыққан соң.

       .

Есен- Бұға:- Мен сенің әкең Барақ ханды көргенмін. Ол менің әкемме Моғолстанның әміршісі Уайс ханға Әбілхайыр таққа отырған жылы келген болатын. Уайс хан сол жылы қайтыс болды.

Жәнібек: -Иә сол жылы өмірге мен келгенмін және сол жылы менің әкем Барақ ханда өмірмен қоштастырды.

Есен- Бұға:- Жатқан жері жайлы болсын.
Жәнібек:- Әумин!

       

I- Жүр: Есен- Бұға Өзбек ұлысындағы оқиғаларды, бұлардың көшу жағдайын сұрастыра бастады. Жәнібек барлық жайды толық айтып берді де, өз адамдарына қоныстанатын жер сұрады.

Жәнібек: - Біз Әбілқайырға наразы болған халықты бастап сіздерге жер
сұрап келдік.
Есен- Бұға:- Біз Кереймен және сенімен туыспыз. Шыңғыс хан бабамыз бізге бір-бірімізге көмек көрсетіп жүруді өсиет еткен. Әбілқайыр мен менің ағам Жүніс Құдіреті күшті Алла берген рысқты қанағат етпеді біз олармен бірігіп күресуіміз қажет. Сендерге жеткілікті жер береміз, сендер де бізге Жүніс пен  соғысуға көмектесесіңдер.

Жәнібек:- Тәуекел, мұныңыз дұрыс шешім.

II- Жүр: Елшілер келесі күні орданы тастап, қуанышты хабармен Керейге жетеді. Есен- Бұға өзбек – қазақтарға өз иелігі мен Жүніс ханның иелігі арасынан жер бөліп береді. Бұл жерлер Шу өзенінің аңғары. Джуви және Қозыбысы деп аталған. Кейін бұл өңір Қазақия – қазақ елі деген атпен танымыл болды. Әбілқайырдан қашқандар Қазақияны паналап жатты.

       
Бір күні Керей мен Жәнібек кеңесінде ақсақалдардың  біреуі орнынан тұрып.
Ақсақал:- Біз өзімізге баспана, Отан таптық. Мал көбейіп, ел соғысты ұмытып тыныш өмір сүруде. Көршілеріміз қазақияның күшін биледі. Енді, мемлекетіміз нығайған шақта бізге хан керек. Бізді мұнда екі сұлтан бастап келді. Екеуі де Өрыс ханның тұқымы, екеуі де ақылды, адамгершілігі мол, бірақ тақ біреу, сондықтан хан да біреу болуы қажет.
    

I- жүр: Хан кеңесі дауылдасып кетті. Біреулері қәзіргі жағдайды қолдап,екі хан болса,тіпті жақсы деп жатты.

Біреулері ақсақалдың сөзін қоштады үшіншілері Керейді ұсанса, төртіншілері Жәнібекті ұсынды. Дау қыза бастағанда,Жәнібек орнынан тұрды.

Жәнібек:- Мен Керей ағамнан екі жас кішімін. Ақылы мен даналығы сай қосылған Керей осы таққа лайықты деп ойлаймын. Жол сонікі.

Керей:- Сіздерге, бауырым Жәнібекке рахмет. Хаылқ шешсе, мен елді басқаруға дайынмын. Жәнібек те хан аталып, үнемі қасымда болсын, әрқашан оның пікірімен санасатын боламын. Мен үшін ол бауырдан да артық

II- Жүр: Сұлтанның сөзін естіген ел қуаныштан шулап жатты.

- Айтқаныңыз болсын осылый болсын!- деп айғайлады. Олар жан – жақтан. Олар өздерінің бірінші ханы етіп Керейді сайламақ. Бұл сайлауды тарих өзі жасады. Барлық рулардың өкілдері ақ киізді отырған Керейді бастарынан асыра үш рет көтеріп.

-Хан!  Хан!  Хан!  деп айғайлайды.

         

 I-Жүр Керей қазақ ордасының тұңғыш ханы болып сайланды Керейден 

 кейін Жәнібек,Бұрындық,Қасым,Мамыш,Тақыр,Хақназар,Тәукел,Есім,

Жәңгір,Тәуке хандар ел биледі

II- Жүр: Заманындағы Тәуке хан ардақты тіл есімдердін ішінен ерекше орын алады. Жәңгір ханның ұлы Тәуке хан тұсында қазақ хандығы саяси жағынан нығайған және бір орталыққа бағынған үлкен мемлекет болды. Тәуке үш жүзге және Қырғыз бен Қарақалпаққа билігін жүргізді. Тәуке ханның билік құрған кезеңі 1680 – 1715 жылдары. Тәуке хан өзіне дейінгі “Қасым ханның қасқа жолы ”, “Хақназардың хақ жолы ”, “Есім ханның ескі жолы ” деп аталған әдет ғұрып нормаларыны сүйене отырып “Жеті жарғысы” аталған заңдар жинағын қабылдаған.

• Жүр: Жәңгірден соң орнына Тәуке қалды.

                         Кезінде әз- Тәуке деп атақ алды.

                               Қәзыбек , Төле, Әйтеке ақылшы боп,

                        Дейтұғұн ”Жеті жарығы” заң шығарды.

Сахналық көрініс Әз- Тіуке хан және билер.

Қатысушылар.

Тәуке хан – Қазақ ханы                                                                              Төле би – Ұлы жүздің биі                                                                            Қазыбек би  - Орта жүздің биі                                                              Әйтеке би – Кіші жүздің биі                                                                  Қарақалпақ би                                                                                               Қатаған жайма би.     

II- Жүр: Оқиға XVII ғ-дың II жартысында өтеді Күлтөбенің үстінде халық жиылады. Тақ үстінде Тәуке отырады жан – жағында билер мен батырлар жайғасады.
       

Көрініс “Жеті жарғының ” жаратылысы.

       I- Жүр: Ақылы азған әз Тәуке хан бұл дүниеден өтер кезінде “Қазақтың ұраны - бірлік” деп көзін жұмған екен. Иә содан, бері үш ғасыр уақыт өтсе де бұл өсиет әлі де көкейкесті, саяси экономиялық, әлеуметтік рухани мәселелерді шешуде Қазақстанның күн тәртібінде тұрған мәселе.

II- Жүр: Шапса тұлпардың тұяғы сынатын, ұшса сұңқардың қанаты талатын Алтайдан Атырауға дейін созылған қазақ даласының территориялық тұтастығы мен тәуелсіздігі үшін жан аямай тер төгіп, қасық қаны қалғанша ішкі сепаратистік әрекеттер мен сыртқы шапқыншылыққа тойтарыс бере білген данышпан бабамыз әз Тәукенің, қазақ халқына сіңірген еңбегі, атқарған қызметі өлшеусіз.

I- Жүр: Қазақ жұрты жаратылысынан шешендік өнерге бейім халық. Би , шешендер даулы мәселені төрт- ақ ауыз сөзбен шешкен. Ертедегі бір би осы күнге бірнеше соттың, прокурор мен полицияның қызметін атқарған. “Ал халық, бұған не дейсіңдер, ризамысыңдар”- деп көпшілікпен мақұлдасқан.

         

II- Жүр: Төле би, ер Қазыбек , тілді Әйтеке       

               Асқар тау - Қазығұрттай биік еді

              Бір күні, бірі туған айдай болып,  

              Заманға сәйкесімен келген еді.

II- Жүр: Жерімді гүлдендірген аңыз өткен,

              Данышпан даналары аңыз еткен.  

              Үш жүздің басын қосып біріктірген

             Төле би, Әйтеке мен Қазібектер.

I- Жүр: Жалғанда ойлап тұрсаң бірлік керек

                 Бірлікті ойлаған соң тірлік керек

             Ағайынға ала көз бола қалсаң

            Аузыңнан нәсибеңді біреу жемек.

Сахнада үш би.

Төле би:
Қазыбек би:
Әйтеке би:
Төле би :
Қазыбек би:
Әйтеке би:

      

II- Жүр: “Жауынменен жер көгерер,  Батаменен ел көгерер” демекші киелі ауыз билерімізден бата сұрасақ.
Төле би:
Қазибек би:
Әйтеке би:

    

Қорытынды: Міне Керей мен Жәнібек хан құрған Қазақ хандығының жалғасы – бүгінгі қазақ елі XX ғасырдың соңында мәнгілік арманына жетті. Мойны бұғаудан босады. Біз тәуелсіз ел болдық деп мінберден сөйлеп биік – биік тұғырдан көріндік.Қазақ хандығының 550 жылдық тойыны атап өтілуі де халқымыздың Егеменді, Тәуелсіз “Мәнгілік ел” болғанымызды дәлелдейді.